Dünyanın o biri üzündəki insanlar

Hazırladı: Rəhman Abdullayev

Bizim yaxşı bir deyimimiz var – insan tanımadığı şeydən qorxar. İnsanın ətraf aləmi, özünü, təbiətin qanunlarını öyrənməyə can atmasının səbəbi də yəqin ki, elə budur – “tanımadığı şeydən qorxmağı”. Cəmiyyət insanların cəmi olduğundan bu xüsusiyyət cəmiyyətlərə də aiddir. Deyirlər ərəblərin xəzərlərlə ilk döyüşlərdə məğlub olmasının səbəbi onların qeyri-adi geyimləri olub. Ərəblər düşünürmüş ki, bunlar insan deyil. Eynən “13-cü döyüşçü” filmində olduğu kimi.

İndiki dövrdə cəmiyyətlərin bir-biri haqqında informasiyalılığı 7-ci əsrlə müqayisədə yüksək olsa da, informasiyasızlıqdan doğan problemlər yenə də var. Müasir dövrdə bu informasiya qıtlığını aradan qaldırmaq üçün kifayət qədər vasitə olsa da ( TV, internet, mətbuat və s.) bəzən bu vasitələrin effekti ürəyaçan olmur. Mətbuatda, intenetdə, TV-lərdə biz xarici ölkələrdən əsasən təbii fəlakət, iğtişaşlar, müharibələr, ən yaxşı halda isə seçkilər və siyasətçilərin səfərlərini haqqında informasiyalar alırıq. Bu tipli xoş olmayan informasiyalar isə istər-istəməz bizdə heç vaxt görmədiyimiz ölkələr haqqında mənfi fikirlər yaradır. Məsələn mətbuatda, TV-lərdə ABŞ haqqında eşitdiyimiz informasiyalar ya müharibə ilə, ya təbii fəlakətlə, ya terrorla bağlı xəbərlərdir. Onların bizim haqqımızda fikirlərini isə bir azdan yazacağam.

ABŞ Dövlət Departamentinin bu informasiyasızlıq şəraitini aradan qaldırmağa yönəlmiş bir proqramı var – “Museums Connect”. Hər il bir neçə ABŞ muzeyi ilə müxtəlif ölkələrin muzeylərinin təmsil etdiyi icmaların qarşılıqlı səfərləri təşkil olunur və bu səfərlər zamanı iştirakçılar yerli icmanın mədəniyyəti, adət-ənənələri ilə tanış olur.

“Museums Connect 2012”-nin iştirakçılarından biri də Qobustan Milli tarix-bədii qoruğu oldu. Amerika Hindularının Milli muzeyi Pueblo hindu tayfasının təmsilçisi kimi, Qobustan muzeyi isə Azərbaycanın təmsilçisi kimi “Qayalarda yazılanlar” (Written in Rock) proqramı əsasında 1 il ərzində əməkdaşlıq etdi.

2012-ci ilin oktyabr ayında ABŞ-dan olan iştirakçılar Azərbaycanda bir həftəlik səfərdə oldular. Qonaqlar bir həftə ərzində Qobustan abidələri ilə və Bakıətrafı abidələrlə tanış oldular.

2013-cü il 24-31 mart tarixlərində Azərbaycanlı iştirakçılar Pueblo Hindu tayfasının tarixi torpaqlarının yerləşdiyi New Mexico ştatında səfərdə oldular.

“Pueblo” 16-cı əsrdə İspanlar indiki ABŞ-ın cənub-qərb ərazilərini işğal edərkən burada yaşayan əhaliyə verdiyi addır. “Pueblo” ispan dilində xalq deməkdir, həm də bir yaşayış məntəqəsində yaşayan hindu icmasına da pueblo deyilir. Hal-hazırda 21 pueblo mövcuddur və ya Publo tayfası 21 icmadan ibarətdir. Ümumiyyətlə hinduların tayfa ierarxiyası türk tayfalarının quruluşu ilə demək olar ki eynidir – böyük tayfa ittifaqları, ayrıca tayfalar, daha xırda qəbilələr və s. Pueblo tayfasının vahid dili yoxdur. Çünki Pueblo əslində təbii tayfa quruluşu deyil müəyyən ərazidə yaşayan tayfaların ittifaqıdır. Hər tayfanın hətta bəzən xırda qəbilələrin özünəməxsus dili var. Hopi, Zuni, Acoma, Laquna və s.- bunlar Pueblonu təşkil edən tayfaların adıdır. Səhv etmirəmsə sayları 600 mindir. New Mexico ştatı ABŞ-da faiz nisbətinə görə ən çox hindu yaşayan ştatdır. Ştatın ən böyük şəhəri olan Albuquerque şəhərinə ilk addımlarımı atanda artıq hindu mədəniyyətinin təsirini hiss etməyə başladım.

Albuquerque hindu, ispan və amerikan mədəniyyətlərinin qarışığından yaranmış bir şəhərdir. Müxtəlif mədəniyyətlərin kəsişməsində həmişə orijinallıq yaranır( bu fikri sübut edən bir nümunə də Azərbaycan mədəniyyətidir).

“Written in Rock” proqramına Qobustan və Pueblo Hindu tayfasının seçilməsinin səbəbi petroqliflər idi. Pueblo tayfasının mədəniyyətinə qayaüstü rəsmlərin xüsusi yeri var. Bizdən fərqli olaraq Pueblo üçün qayaüstü rəsmlərin dini, mənəvi əhəmiyyəti hələ də aktualdır. Ona görə də qayaüstü rəsmlərin fotolarını burda paylaşa bilməyəcəyəm. Ancaq bir şey aydındır ki, hinduların qayaüstü incəsənətini öyrənməklə biz daha qədim qayaüstü rəsmlərin mahiyyətini dərk edə bilərik.

Hal-hazırda Pueblonun başlıca problemi ana dilinin qorunmasıdır. Cəmi 2 % 

 Pueblo ana dilində danışır. Təcili tədbirlər görülməsə bir neçə nəsildən sonra bəzi xırda dillər itə bilər. Albuquerque-də yerləşən Pueblo Hindularının Mədəniyyət Mərkəzində (Indian Pueblo Cultural Center) çəkilmiş bu şəkil bir xalq üçün ana dilinin əhəmiyyətini gözəl şəkildə ifadə edir.

Səfərimiz Novruz bayramı ərəfəsinə təsadüf etdiyindən özümüzlə bayram xonçası üçün lazım olan bütün ləvazimatları aparmışdıq.

        

Bu foto Institute of American Indian Art-da (IAIA) çəkilib. Azərbaycan haqqında yarım saatlıq təqdimatdan sonra institutun rektoru belə bir sual verdi: geyimləriniz, yeməkləriniz, mədəniyyətiniz erməni mədəniyyətinə çox oxşayır. Diliniz də erməni dilidir?

Atlantik okeanı sahillərindən Sakit okean sahillərinə qədər uzanan məhşur “route 66” Albuquerque-nin mərkəzindən keçir.

Albuquerque şəhərinin ətrafında ABŞ-ın ən böyük hərbi aerodromları yerləşir. Ona görə səmada bu cür mənzərələri tez-tez görmək olar.

İspanlar bu əraziləri işğal edəndə bütün yaşayış məntəqələrində böyük kilsələr tikiblər. Özü də kilsə bütün tikililərdən, xüsusilə də hinduların dini mərasimlərini keçirdikləri plazadan hündürdə olmalı idi.

Dostumuz Jonathan Simsin kəndi – Acomaya gedən yol. 

Acoma həm də Pueblo yaşayış tərzini əks etdirən qədim yaşayış məskəni – açıq səma altında muzeydir.

Orta əsrlərdə Pueblolar evlərinə bu pilləkənlər vasitəsilə üstdən girirmişlər. Yəni evlərin qapısı olmurdu. İspanlar hücum edən zaman pilləkənləri qaldırırdılar və müdafiə olunurdular.

Adını bilmədiyim səhranın üzərindən uçarkən. New Mexico ştatının böyük hissəsi bu cür səhralardan ibarətdir.

Albuquerque-də mədəni irsə münasibət. Yeni dayanacaq tikirlər amma köhnəsini sökmürlər.

Qarğıdalı və chilly – hindu mətbəxinin simvolları.

#WritteninRock #Gobustan #Rockart #NewMexico #Indians #Pueblo #Route66 #Petrogliph #SmithsonianInstitution

Гобустанский Национальный Историко-Художественный Заповедник

Историческая справка.

          Гобустан–всхолмленный гористый участок, занимающий юго-восточное окончание Большого Кавказского хребта, главным образом в бассейне реки Джейранкечмез, между средним и нижним течением рек Пирсагат и Сумгаит.

          Территория Гобустана изрезана многочисленными, иногда довольно глубокими оврагами, балками (по азербайджански – «гобу»). Отсюда и название Гобустан.

          В 1966 году Постановлением Совета Министров Азербайджанской Республики был создан Гобустанский Государственный историко-художественный заповедник, территория которого составляла 4400 га.  Под охрану были взяты горы  Беюкдаш, Кичикдаш, Джингирдаг и холм Язылы. Эти горы расположены  недалеко от Каспийского моря, в юго-восточной части Гобустана. Верхняя поверхность  гор покрыта известняковым пластом из плотного апшеронского мелького ракушечника толщиной до 10-15м, который лежит под слоем наносной почвы в 20-150 см.

            С течением веков под воздействием подземных толчков, солнца,  ветра, атмосферных осадков от краев пласта известняка откалывались глыбы камней и скатывались по склону. Здесь, в районе фантастического разрушения скал  от навалившихся друг на друга огромных глыб образовалось около 20 больших и малых пещер и навесов, служивших людем убежищем от непогоды. На стенах  этих убежищ, внутри и снаружи, высечены  рисунки людей, животных и различные знаки. Именно здесь, сохранился один из интереснейших комплексов памятников древней культуры – наскальные изображения.

             Впервые наскальные изображения Гобустана были выявлены выдающимся азербайджанским археологом И.М.Джафарзаде в 1939 году у подножия горы Джингирдаг и холма Язылы, а в 1940 году в районе гор Беюкдаш и Кичикдаш. Систематическое изучение наскальных изображение Гобустана ведется с 1947 года. На поверхности примерно 1000 скал выявлены контурные и силуэтные рисунки людей, животных, различные знаки и надписи. В настоящее время количество выявленных рисунков превышает 6000, которые охватывают период от верхнего палеолита до средних веков.

              Наскальные изображения Гобустана отличаются разнообразием тематики, оригинальностью сюжетов и определенным художественным мастерством.

               На скалах встречаются изображения  людей мужского и женского пола, диких быков, безоаровых козлов, оленей, львов, диких газелей, лошадей, собак, волков, свиней. И животных неопределенной видовой принадлежности. Также зарегистрированы изображения сцен конной и пешей охоты, батальные сцены, сцены коллективного труда, жертвоприношения, сцена жатвы. Сохранились рисунки одиночных и групповых ритуально-обрядовых танцев, напоминающих современный азербайджанский народный танец «Яллы».  На многих рисунках изображены лодки с весьма схематично намеченными в них людьми. Зафиксированы рисунки примитивной   двухколесной арабы, контурные рисунки рыб,  караванов верблюдов, силуэтные изображения следов  человеческой ступни, рельефной арки, имевшей вероятно культовое значение. Взяты на учет рисунки змей, ящериц, солнца, звезд, свастики, крестов и многих других знаков и тамг.

            Наряду с этими изображениями имеются  высеченные арабским алфавитом надписи, относящиеся к разным периодам средневековой истории Азербайджана, а также древнелатинская надпись, свидетельствующая о пребывании  здесь в конце 1 века, ХП  молниеносного  римского легиона .

             Вблизи подскальных убежищ обнаружено большое количество камней со сквозными отверстиями диаметром 5-8 см, которые применялись для привязи животных. Здесь же на скалах зарегистрировано много чашечных углублений диаметром 15-40 см и глубиной 10-30см. Эти углубления являются самыми древними примитивными сосудами для сбора и хранения дождевой воды, собирания жертвенной крови животных и т.д.

             Очень интересен камень, находящийся у северо-восточного подножия Джингирдага и известный  под названием «Гавалдаш» («Камень-бубен»). При ударе по нему камнями различной величины он издает металлический звон различного тона. Возможно, этот звучащий камень использовался в качестве примитивного ударного музыкального инструмента при совершении ритуально-обрядовых танцев.

            Общими по тематике для гор Беюкдаш, Кичикдаш, Джингирдаг и холма Язылы являются изображения людей, козлов, оленей, диких лошадей, собак, змей, солнца, свастики, тамг, крестов, а также чашечные углубления и сквозные отверстия на камнях. Разница между ними заключается только в стиле оформления, характере построения рисунков для каждого участка – в зависимости от времени их высекания.

            Квадратики для игр, тамги, лунки, изображения львов, крупные рисунки оленей характерны в основном для зоны горы Джингирдаг и холма Язылы и относятся к более позднему периоду. Изображения женщин и мужчин, вооруженных через плечи луками, сцены групповых и одиночных танцев, а также рисунки быков, волков, свиней, лодок и рыб находятся на  горе Беюкдаш и датируются более ранними периодами.

            На территории Гобустана  раскопано и изучено около 40 курганов эпохи бронзы и последующих эпох. В них обнаружены глиняные и керамические посуды, предметы украшения (в основном бусы из ракушечника, амулеты из гальки), оружие и другие материалы.

             В настоящее время  в фондах Гобустанского заповедника хранится более 100 тысяч археологического материала.

         Наскальные изображения и другие, связанные с ними археологические объекты Гобустана являются ценным комплексом памятников древней культуры, по которым можно проследить связь с еще более отдаленными периодами истории. Они дают ценные сведения для изучения древнейшего периода истории азербайджанского народа. Этот комплекс представляет немалый интерес и для изучения ряда вопросов геологии, ботаники, почвоведения и других отраслей науки.