Gobustan Rock Art: Dünyanın o biri üzündəki insanlar

Hazırladı: Rəhman Abdullayev

Bizim yaxşı bir deyimimiz var – insan tanımadığı şeydən qorxar. İnsanın ətraf aləmi, özünü, təbiətin qanunlarını öyrənməyə can atmasının səbəbi də yəqin ki, elə budur – “tanımadığı şeydən qorxmağı”. Cəmiyyət insanların cəmi olduğundan bu xüsusiyyət cəmiyyətlərə də aiddir. Deyirlər ərəblərin xəzərlərlə ilk döyüşlərdə məğlub olmasının səbəbi onların qeyri-adi geyimləri olub. Ərəblər düşünürmüş ki, bunlar insan deyil. Eynən “13-cü döyüşçü” filmində olduğu kimi.

İndiki dövrdə cəmiyyətlərin bir-biri haqqında informasiyalılığı 7-ci əsrlə müqayisədə yüksək olsa da, informasiyasızlıqdan doğan problemlər yenə də var. Müasir dövrdə bu informasiya qıtlığını aradan qaldırmaq üçün kifayət qədər vasitə olsa da ( TV, internet, mətbuat və s.) bəzən bu vasitələrin effekti ürəyaçan olmur. Mətbuatda, intenetdə, TV-lərdə biz xarici ölkələrdən əsasən təbii fəlakət, iğtişaşlar, müharibələr, ən yaxşı halda isə seçkilər və siyasətçilərin səfərlərini haqqında informasiyalar alırıq. Bu tipli xoş olmayan informasiyalar isə istər-istəməz bizdə heç vaxt görmədiyimiz ölkələr haqqında mənfi fikirlər yaradır. Məsələn mətbuatda, TV-lərdə ABŞ haqqında eşitdiyimiz informasiyalar ya müharibə ilə, ya təbii fəlakətlə, ya terrorla bağlı xəbərlərdir. Onların bizim haqqımızda fikirlərini isə bir azdan yazacağam.

ABŞ Dövlət Departamentinin bu informasiyasızlıq şəraitini aradan qaldırmağa yönəlmiş bir proqramı var – “Museums Connect”. Hər il bir neçə ABŞ muzeyi ilə müxtəlif ölkələrin muzeylərinin təmsil etdiyi icmaların qarşılıqlı səfərləri təşkil olunur və bu səfərlər zamanı iştirakçılar yerli icmanın mədəniyyəti, adət-ənənələri ilə tanış olur.

“Museums Connect 2012”-nin iştirakçılarından biri də Qobustan Milli tarix-bədii qoruğu oldu. Amerika Hindularının Milli muzeyi Pueblo hindu tayfasının təmsilçisi kimi, Qobustan muzeyi isə Azərbaycanın təmsilçisi kimi “Qayalarda yazılanlar” (Written in Rock) proqramı əsasında 1 il ərzində əməkdaşlıq etdi.

2012-ci ilin oktyabr ayında ABŞ-dan olan iştirakçılar Azərbaycanda bir həftəlik səfərdə oldular. Qonaqlar bir həftə ərzində Qobustan abidələri ilə və Bakıətrafı abidələrlə tanış oldular.

2013-cü il 24-31 mart tarixlərində Azərbaycanlı iştirakçılar Pueblo Hindu tayfasının tarixi torpaqlarının yerləşdiyi New Mexico ştatında səfərdə oldular.

“Pueblo” 16-cı əsrdə İspanlar indiki ABŞ-ın cənub-qərb ərazilərini işğal edərkən burada yaşayan əhaliyə verdiyi addır. “Pueblo” ispan dilində xalq deməkdir, həm də bir yaşayış məntəqəsində yaşayan hindu icmasına da pueblo deyilir. Hal-hazırda 21 pueblo mövcuddur və ya Publo tayfası 21 icmadan ibarətdir. Ümumiyyətlə hinduların tayfa ierarxiyası türk tayfalarının quruluşu ilə demək olar ki eynidir – böyük tayfa ittifaqları, ayrıca tayfalar, daha xırda qəbilələr və s. Pueblo tayfasının vahid dili yoxdur. Çünki Pueblo əslində təbii tayfa quruluşu deyil müəyyən ərazidə yaşayan tayfaların ittifaqıdır. Hər tayfanın hətta bəzən xırda qəbilələrin özünəməxsus dili var. Hopi, Zuni, Acoma, Laquna və s.- bunlar Pueblonu təşkil edən tayfaların adıdır. Səhv etmirəmsə sayları 600 mindir. New Mexico ştatı ABŞ-da faiz nisbətinə görə ən çox hindu yaşayan ştatdır. Ştatın ən böyük şəhəri olan Albuquerque şəhərinə ilk addımlarımı atanda artıq hindu mədəniyyətinin təsirini hiss etməyə başladım.

Albuquerque hindu, ispan və amerikan mədəniyyətlərinin qarışığından yaranmış bir şəhərdir. Müxtəlif mədəniyyətlərin kəsişməsində həmişə orijinallıq yaranır( bu fikri sübut edən bir nümunə də Azərbaycan mədəniyyətidir).

“Written in Rock” proqramına Qobustan və Pueblo Hindu tayfasının seçilməsinin səbəbi petroqliflər idi. Pueblo tayfasının mədəniyyətinə qayaüstü rəsmlərin xüsusi yeri var. Bizdən fərqli olaraq Pueblo üçün qayaüstü rəsmlərin dini, mənəvi əhəmiyyəti hələ də aktualdır. Ona görə də qayaüstü rəsmlərin fotolarını burda paylaşa bilməyəcəyəm. Ancaq bir şey aydındır ki, hinduların qayaüstü incəsənətini öyrənməklə biz daha qədim qayaüstü rəsmlərin mahiyyətini dərk edə bilərik.

Hal-hazırda Pueblonun başlıca problemi ana dilinin qorunmasıdır. Cəmi 2 %

Pueblo ana dilində danışır. Təcili tədbirlər görülməsə bir neçə nəsildən sonra bəzi xırda dillər itə bilər. Albuquerque-də yerləşən Pueblo Hindularının Mədəniyyət Mərkəzində (Indian Pueblo Cultural Center) çəkilmiş bu şəkil bir xalq üçün ana dilinin əhəmiyyətini gözəl şəkildə ifadə edir.

Səfərimiz Novruz bayramı ərəfəsinə təsadüf etdiyindən özümüzlə bayram xonçası üçün lazım olan bütün ləvazimatları aparmışdıq.

Bu foto Institute of American Indian Art-da (IAIA) çəkilib. Azərbaycan haqqında yarım saatlıq təqdimatdan sonra institutun rektoru belə bir sual verdi: geyimləriniz, yeməkləriniz, mədəniyyətiniz erməni mədəniyyətinə çox oxşayır. Diliniz də erməni dilidir?

Atlantik okeanı sahillərindən Sakit okean sahillərinə qədər uzanan məhşur “route 66” Albuquerque-nin mərkəzindən keçir.

Albuquerque şəhərinin ətrafında ABŞ-ın ən böyük hərbi aerodromları yerləşir. Ona görə səmada bu cür mənzərələri tez-tez görmək olar.

İspanlar bu əraziləri işğal edəndə bütün yaşayış məntəqələrində böyük kilsələr tikiblər. Özü də kilsə bütün tikililərdən, xüsusilə də hinduların dini mərasimlərini keçirdikləri plazadan hündürdə olmalı idi.

Dostumuz Jonathan Simsin kəndi – Acomaya gedən yol.

Acoma həm də Pueblo yaşayış tərzini əks etdirən qədim yaşayış məskəni – açıq səma altında muzeydir.

Orta əsrlərdə Pueblolar evlərinə bu pilləkənlər vasitəsilə üstdən girirmişlər. Yəni evlərin qapısı olmurdu. İspanlar hücum edən zaman pilləkənləri qaldırırdılar və müdafiə olunurdular.